W latach 1852–1857 Eliza Orzeszkowa uczęszczała do pensji sakramentek w Warszawie, gdzie nawiązała przyjaźń z przyszłą pisarką, Marią Konopnicką. Jednak naukę w pensji wspominała krytycznie, uznając ją za stratę czasu. Twierdziła, że po jej ukończeniu była pogrążona w „bezmyślności i razem lekkomyślności”.
Doświadczenia z tamtego okresu wywarły głęboki wpływ na jej twórczość. W swoich utworach, takich jak „Marta”, „Pamiętnik Wacławy”, „Nad Niemnem” czy esej „Kilka słów o kobietach”, otwarcie krytykowała ówczesny system edukacji dziewcząt, podkreślając jego powierzchowność i brak praktycznego przygotowania do życia.
W 1858 roku, mając zaledwie 17 lat, Eliza wyszła za mąż za dużo starszego Piotra Orzeszkę i zamieszkała w jego majątku w Ludwinowie. Związek był zaaranżowany przez rodzinę, a Eliza zgodziła się na niego, pragnąc uwolnić się spod wpływu matki. Małżeństwo okazało się nieudane, lecz pobyt w Ludwinowie stał się kluczowym etapem w jej życiu, dając początek zaangażowaniu społecznemu.
W tamtym czasie litewskie komitety ziemiańskie debatowały nad kwestią uwłaszczenia chłopów. Eliza, ku niezadowoleniu męża, opowiedziała się za demokratycznymi rozwiązaniami i aktywnie uczestniczyła w tych dyskusjach. Dzięki jej determinacji w Ludwinowie powstała szkoła dla dzieci wiejskich, co stało się jednym z pierwszych przejawów jej działalności społecznej i troski o edukację.
- Eliza Orzeszkowa była nominowana do Nagrody Nobla w dziedzinie literatury
W 1905 roku Orzeszkowa była jedną z kandydatek do Literackiej Nagrody Nobla, konkurując m.in. z Henrykiem Sienkiewiczem, który ostatecznie został laureatem. Jej twórczość była doceniana za realistyczne przedstawianie życia codziennego oraz zaangażowanie społeczne.Nominacja była wyrazem uznania dla jej literackiego dorobku, w którym poruszała tematy takie jak emancypacja kobiet, sprawy społeczne czy problemy narodowe. To dowód na to, jak wielki wpływ miała na polską literaturę i kulturę XIX wieku.
- Pochodziła z zamożnej rodziny ziemiańskiej
Eliza Pawłowska, późniejsza Orzeszkowa, urodziła się 6 czerwca 1841 roku w Milkowszczyźnie na terenie dzisiejszej Białorusi. Jej rodzina była zamożna, co pozwoliło jej zdobyć solidne wykształcenie, w tym naukę w pensji sakramentek w Warszawie.To właśnie tam Eliza zetknęła się z ideami patriotycznymi i emancypacyjnymi, które później przeniknęły do jej twórczości. Dzieciństwo w ziemiańskim środowisku wpłynęło na tematykę jej książek, w których często opisywała życie w majątkach szlacheckich.
- Była zaangażowana w pomoc powstańcom styczniowym
Podczas powstania styczniowego (1863–1864) Eliza aktywnie wspierała powstańców, dostarczając im żywność, ubrania i leki. W tym czasie jej mąż, Piotr Orzeszko, brał udział w walkach zbrojnych.Po upadku powstania ich majątek został skonfiskowany przez władze carskie, a mąż Elizy został zesłany na Syberię. Te wydarzenia miały ogromny wpływ na jej życie i twórczość, wzmacniając jej zaangażowanie w sprawy narodowe.
- Jej najbardziej znaną powieścią jest „Nad Niemnem”
Opublikowana w 1888 roku powieść stała się jednym z najważniejszych dzieł polskiego pozytywizmu. „Nad Niemnem” przedstawia życie szlachty i chłopów na Kresach, ukazując jednocześnie ich problemy społeczne i narodowe.Powieść jest również swoistym hołdem dla powstańców styczniowych, których losy przewijają się w tle fabuły. To dzieło do dziś pozostaje lekturą szkolną, a jej przesłanie o jedności i współpracy jest wciąż aktualne.
- Orzeszkowa była jedną z pierwszych pisarek poruszających temat emancypacji kobiet
W wielu swoich utworach, takich jak „Marta” czy „Panna Antonina”, Orzeszkowa przedstawiała problemy społeczne kobiet, w tym ich prawo do edukacji, pracy i niezależności.Jej postawa była wyjątkowa w XIX wieku, kiedy rola kobiet była ograniczona do sfery domowej. Dzięki jej twórczości wiele czytelniczek zaczęło dostrzegać możliwości zmiany swojej sytuacji.
- Prowadziła własne wydawnictwo literackie
Po śmierci swojego drugiego męża, Stanisława Nahorskiego, Orzeszkowa zajęła się prowadzeniem wydawnictwa literackiego w Grodnie. Wydawnictwo to promowało literaturę polską i pozytywistyczne idee.Działalność wydawnicza była dla niej nie tylko źródłem dochodu, ale również misją – propagowaniem literatury, która miała edukować i inspirować społeczeństwo.
- Była niezwykle aktywna społecznie
Orzeszkowa angażowała się w wiele inicjatyw społecznych, takich jak edukacja chłopów, organizacja pomocy dla ubogich czy działania na rzecz równouprawnienia. W Grodnie prowadziła kursy dla analfabetów i wspierała rozwój lokalnych szkół.Jej działalność społeczna była kontynuacją ideałów pozytywizmu, które zakładały pracę u podstaw i budowanie nowoczesnego społeczeństwa.
- Tworzyła także literaturę dla dzieci
Orzeszkowa pisała opowiadania i bajki dla dzieci, często z przesłaniem moralnym i edukacyjnym. Chciała poprzez swoje teksty rozwijać w najmłodszych miłość do literatury i wartości patriotyczne. - Miała burzliwe życie osobiste
Pierwsze małżeństwo Elizy z Piotrem Orzeszką było nieszczęśliwe – różnice charakterów i problemy wynikające z zesłania męża doprowadziły do separacji. Drugie małżeństwo, ze Stanisławem Nahorskim, przyniosło jej więcej szczęścia, choć trwało krótko z powodu jego przedwczesnej śmierci.Trudności w życiu osobistym znalazły odzwierciedlenie w jej twórczości, w której często opisywała relacje między mężczyznami a kobietami oraz ich społeczne uwarunkowania.
- Zmarła 18 maja 1910 roku w Grodnie
Orzeszkowa spędziła ostatnie lata swojego życia w Grodnie, gdzie została pochowana. Jej grób znajduje się na cmentarzu farnym w tym mieście i jest miejscem pamięci o jednej z najważniejszych polskich pisarek. - Jej twórczość była tłumaczona na wiele języków
Dzieła Orzeszkowej były tłumaczone na języki takie jak rosyjski, niemiecki, francuski czy angielski, dzięki czemu zyskała międzynarodowe uznanie. - Eliza Orzeszkowa była orędowniczką dialogu między kulturami
W swoich powieściach i esejach często poruszała tematykę relacji między różnymi grupami narodowymi i społecznymi, szczególnie na Kresach.
