Henryk Walezy – pierwszy król Polski wybrany w drodze wolnej elekcji oraz wielki książę litewski (1573–1575), który w 1574 roku opuścił kraj, by objąć tron Francji. Przyszedł na świat 19 września 1551 roku w Fontainebleau jako czwarty syn króla Henryka II i wpływowej Katarzyny Medycejskiej. Od młodych lat związany był z rządami w Andegawenii, gdzie nabierał politycznego doświadczenia.
Był oczkiem w głowie matki, która chętnie angażowała go w swoje intrygi. Jego nazwisko na zawsze zapisało się w historii jako jednego z głównych architektów krwawej Nocy św. Bartłomieja (1572), w której katolicy dokonali masakry hugenotów. Choć zasiadł na polskim tronie, jego serce i ambicje zawsze należały do Francji. Ponieważ droga do tronu Francji wydawała się dla niego zamknięta, Katarzyna Medycejska skupiła swoje wysiłki na zdobyciu dla syna korony polskiej. W drugiej połowie lat 60. XVI wieku stało się jasne, że Zygmunt II August nie doczeka się potomka, co rozpaliło polityczne ambicje Walezjuszy i Habsburgów.
Walka o sukcesję nabierała tempa, a francuski dwór postanowił działać. Kluczową rolę odegrał sprytny dyplomata, biskup Walencji Jean de Monluc, który zręcznie budował poparcie dla Henryka nad Wisłą. Po burzliwej elekcji francuski książę pokonał swojego głównego rywala, Ernesta Habsburga, i 11 maja 1573 roku został ogłoszony królem Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Triumf ten miał jednak swoją cenę – aby objąć tron, musiał przysiąc wierność artykułom henrykowskim, które znacząco ograniczały władzę monarchy, oraz pactom conventom, czyli osobistym zobowiązaniom wobec państwa i szlachty.
- Pierwszy król elekcyjny Polski
Henryk Walezy został wybrany na króla Polski w 1573 roku w pierwszej wolnej elekcji. Było to ogromne wydarzenie w historii kraju, ponieważ po śmierci Zygmunta II Augusta w 1572 roku Polska została bez monarchy.Aby zostać wybranym, Henryk musiał zaakceptować artykuły henrykowskie i pacta conventa, które ograniczały władzę monarchy i dawały szlachcie szerokie uprawnienia. Te dokumenty stały się fundamentem ustroju Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
- Uciekł z Polski po zaledwie kilku miesiącach panowania
Po niespełna pięciu miesiącach rządów w Polsce Henryk Walezy potajemnie opuścił kraj i udał się do Francji, aby objąć tron po swoim zmarłym bracie, Karolu IX.Jego ucieczka miała dramatyczny przebieg – przebrany w kobiece stroje, pod osłoną nocy, uciekł z Wawelu, by jak najszybciej dostać się do Paryża. Polacy uznali to za zdradę, a jego decyzja na długo pozostała symbolem niestałości i niewiarygodności francuskich sojuszników.
- Był ekscentrykiem i miłośnikiem mody
Henryk Walezy był znany ze swojego niezwykłego stylu. Ubierał się w ekstrawaganckie stroje, nosił biżuterię, a jego ulubionym dodatkiem były kolczyki z perłami.Uwielbiał otaczać się pięknymi przedmiotami, pachnidłami i koronkami, co sprawiało, że budził kontrowersje zarówno w Polsce, jak i we Francji. Jego zamiłowanie do luksusu i nietypowego ubioru było często krytykowane przez współczesnych mu polityków.
- Był podejrzewany o skłonności homoseksualne
Jego zamiłowanie do otaczania się młodymi, elegancko ubranymi mężczyznami, zwanymi mignons, budziło spekulacje na temat jego orientacji seksualnej.Nie ma jednoznacznych dowodów na to, że Henryk był homoseksualistą, ale jego zachowanie i niechęć do małżeństwa sprawiały, że dworskie plotki na ten temat były bardzo popularne.
- Był religijnym fanatykiem
Pod koniec życia Henryk Walezy popadł w religijną obsesję. Wstąpił do zakonnej organizacji Bractwa Biczowników i publicznie biczował się na ulicach Paryża w akcie pokuty.To nietypowe zachowanie jeszcze bardziej osłabiło jego pozycję jako władcy i sprawiło, że postrzegano go jako ekscentryka oderwanego od rzeczywistości.
- Jego koronacja na króla Polski była pełna francuskiego przepychu
Gdy Henryk przybył do Krakowa w styczniu 1574 roku, jego świta wprowadziła na Wawel nową modę i obyczaje. Król wjechał do miasta w bogato zdobionym powozie, a jego francuscy doradcy wzbudzili podziw i zdziwienie polskiej szlachty.Jednak jego sposób bycia, dystans wobec polskich tradycji i niechęć do nauki języka polskiego szybko doprowadziły do konfliktów na dworze.
- Nie chciał uczyć się języka polskiego
Mimo że obiecał nauczyć się języka polskiego, nigdy tego nie zrobił. Utrzymywał kontakt z polskimi doradcami wyłącznie po francusku lub po łacinie.Dla polskiej szlachty było to wyraźnym znakiem, że Henryk nie traktuje swojego panowania w Polsce poważnie.
- Był zakochany w swojej szwagierce
Henryk miał obsesję na punkcie królowej Małgorzaty de Valois, żony Henryka de Burbon (późniejszego Henryka IV).Mimo że nigdy nie został jej kochankiem, ich relacja była bardzo bliska, co wywoływało skandale na francuskim dworze.
- Jego rządy we Francji były pełne chaosu
Po powrocie do Francji objął tron jako Henryk III i zmagał się z wielkimi konfliktami religijnymi między katolikami a hugenotami.Jego panowanie było jednym z najbardziej burzliwych w historii Francji, a słabość władzy królewskiej doprowadziła do wybuchu tzw. Wojen Trzech Henryków.
- Zginął w zamachu w 1589 roku
Henryk III został zamordowany przez fanatycznego mnicha katolickiego Jacques’a Clémenta, który ugodził go nożem w brzuch.
Król zmarł następnego dnia, kończąc w ten sposób dynastię Walezjuszów. Jego śmierć otworzyła drogę do objęcia tronu przez Henryka IV z dynastii Burbonów.
- Był jednym z pierwszych europejskich monarchów noszących kolczyki
Henryk III uwielbiał biżuterię i często pojawiał się na dworze z perłowymi kolczykami. Jego styl był uważany za ekstrawagancki nawet jak na francuskie standardy. - Był jednym z pierwszych władców, którzy mieli własną tajną policję
Aby utrzymać swoją władzę we Francji, Henryk III utworzył sieć tajnych agentów, którzy mieli informować go o spiskach i intrygach.
Mimo to nie udało mu się uniknąć zamachu, który ostatecznie zakończył jego panowanie.
- Polska szlachta wybrała go ponownie na króla, mimo że uciekł
Po jego ucieczce z Polski w 1574 roku, szlachta formalnie nie uznała jego abdykacji. W 1575 roku Senat Rzeczypospolitej wciąż traktował go jako prawowitego króla, dopóki nie wybrano Stefana Batorego. - Był jednym z najbardziej znienawidzonych francuskich królów
Henryk III miał wielu przeciwników zarówno wśród katolików, jak i protestantów. Jego ekscentryczne zachowanie, brak zdecydowania i skandale sprawiły, że był niepopularny wśród ludu. - Zorganizował jedno z najkrwawszych wydarzeń swoich czasów – Noc Św. Bartłomieja
Jako książę Andegawenii, Henryk był jednym z głównych inicjatorów rzezi hugenotów w Paryżu w 1572 roku.
